1. W obrzędach pogrzebowych swoich dzieci Kościół obchodzi z wiarą paschalne misterium Chrystusa i modli się, aby ci, którzy przez chrzest zostali wszczepieni w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, z Nim przeszli przez śmierć do życia. Muszą oni przejść oczyszczenie duszy, aby mogli być przyjęci do grona świętych i wybranych w niebie, w ciele zaś będą oczekiwać błogosławionej nadziei przyjścia Chrystusa i zmartwychwstania umarłych.

 

Dlatego Kościół składa za zmarłych eucharystyczną ofiarę, pamiątkę Chrystusa, i modli się za nich. W ten sposób dzięki łączności wszystkich członków Chrystusa to, co zmarłym przynosi duchową pomoc, pozostałym daje pociechę płynącą z nadziei.

Tradycje miejscowe

2. Odprawiając obrzędy pogrzebowe swoich braci, niech chrześcijanie starają się dać wyraz nadziei życia wiecznego, niech jednak nie lekceważą sposobu myślenia i postępowania ludzi swojej epoki i swojego kraju wobec zmarłych. W tradycjach rodzinnych, w zwyczajach lokalnych, w stowarzyszeniach pogrzebowych niech pozostanie to wszystko, co do tej chwili było dobre. To zaś, co wydaje się być przeciwne Ewangelii, należy tak przekształcić, ażeby pogrzeby chrześcijańskie wyrażały wiarę w zmartwychwstanie i prawdziwego ducha ewangelicznego.

Część należna ciałom zmarłych

3. Unikając próżnej okazałości, należy oddać cześć ciałom zmarłych wiernych, które były świątynią Ducha Świętego. Dlatego przynajmniej w ważniejszych momentach zachodzących między śmiercią i pochowaniem zmarłego należy wyznawać wiarę w życie wieczne i modlić się za zmarłych.

W zależności od zwyczajów miejscowych ważniejsze momenty są następujące: czuwanie w domu zmarłego, umieszczenie ciała w trumnie, zgromadzenie krewnych, a jeżeli to możliwe całej społeczności, na liturgię słowa, która daje pociechę płynącą z nadziei, na Ofiarę Eucharystyczną i na ostatnie pożegnanie zmarłego, wreszcie przeniesienie ciała do grobu.

Trzy formy pogrzebu

4. Aby w miarę możliwości uwzględnić warunki istniejące we wszystkich krajach, opracowano trzy formy obrzędów pogrzebowych dla dorosłych:
a) pierwsza forma przewiduje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu;
b) druga forma uwzględnia tylko dwie stacje: w kaplicy cmentarnej i przy grobie;
c) trzecia forma zawiera tylko jedną stację: w domu zmarłego.

5. Pierwsza forma obrzędu pogrzebowego jest taka sama, jak dotychczas w Rytuale Rzymskim. Forma ta, przynajmniej na wsi, obejmuje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu, połączone dwiema procesjami. Natomiast w wielkich miastach procesje te są rzadko praktykowane albo z różnych przyczyn są mniej odpowiednie. Z drugiej strony, z powodu małej liczby duchownych i wielkich odległości cmentarzy od kościołów, niekiedy kapłani nie mogą odprawić stacji w domu i na cmentarzu. Wobec tego trzeba zachęcić wiernych, by w razie braku kapłana lub diakona odmówili przepisane modlitwy i psalmy. Jeżeli to jest niemożliwe, opuszcza się stację w domu zmarłego i na cmentarzu lub jedną z nich, zależnie od okoliczności.

6. W pierwszej formie pogrzebu stacja w kościele zawiera Mszę świętą pogrzebową, której nie wolno odprawiać tylko w trzech ostatnich dniach Wielkiego Tygodnia, w uroczystości obowiązujące oraz w niedziele adwentu, wielkiego postu i wielkanocy. Jeżeli zaś racje duszpasterskie przemawiają za tym, by obrzędy pogrzebowe były odprawione w kościele bez Mszy św., nie wolno opuszczać liturgii słowa. W takim wypadku Mszę św. należy odprawić w innym dniu. Stacja w kościele zawiera więc zawsze liturgię słowa wraz z Ofiarą Eucharystyczną albo bez niej, a także obrzęd pogrzebowy, zwany dotychczas "Absolucją" zmarłego, który w przyszłości będzie się nazywał "Ostatnie pożegnanie".

7. Druga forma obrzędu pogrzebowego zawiera tylko dwie stacje na cmentarzu, mianowicie w kaplicy cmentarnej i przy grobie. W czasie tego obrzędu pogrzebowego nie przewiduje się Mszy św., którą jednak należy odprawić bez obecności ciała zmarłego przed pogrzebem lub bezpośrednio po nim.

8. Trzecia forma obrzędu pogrzebowego w domu zmarłego gdzieniegdzie całkowicie nie używana, konieczna będzie w niektórych krajach. Ze względu na różne okoliczności celowo nie omawia się tutaj bliższych szczegółów. Trzeba jednak podać pewne wskazania, aby obrzęd ten miał wspólne elementy z innymi formami, np. w liturgii słowa i w obrzędzie Ostatniego pożegnania". Dalsze sprawy powinny rozpatrzeć Konferencje Biskupów.

9. Gdy na podstawie nowego Rytuału Rzymskiego będą przygotowywane rytuały krajowe, Konferencje Biskupów powinny rozstrzygnąć, czy zachować trzy formy obrzędów pogrzebowych, czy zmienić ich kolejność, czy też opuścić jeden względnie drugi rodzaj obrzędu. Zachodzi bowiem możliwość, że w jakimś kraju będzie w użyciu wyłącznie jedna forma, np. pierwsza z trzema stacjami, z wykluczeniem pozostałych. W innym kraju wszystkie trzy będą konieczne. Konferencja Biskupów, po uwzględnieniu miejscowych warunków, powinna powziąć odpowiednią decyzję.

Obrzęd ostatniego pożegnania

10. Po Mszy św. pogrzebowej następuje obrzęd "Ostatniego pożegnania". Obrzęd ten nie oznacza oczyszczenia zmarłego z win, co dokonuje się raczej przez Ofiarę Eucharystyczną, lecz wyraża on ostatnie pożegnanie, jakie wspólnota chrześcijańska oddaje swemu członkowi, zanim jego ciało będzie wyniesione i pogrzebane. Chociaż śmierć jest zawsze pewną rozłąką, jednak chrześcijanie, będący jako członkowie mistycznego Ciała jednością w Chrystusie, nigdy nawet przez śmierć nie mogą być rozdzieleni¹.

Na początku obrzędu przemawia kapłan i wyjaśnia jego znaczenie. Następuje chwila milczenia, pokropienie i okadzenie oraz śpiew pożegnalny. Śpiew ten powinien posiadać taki tekst i melodię, ażeby nie tylko wszyscy obecni mogli go odśpiewać, lecz by wszyscy odczuli, że stanowi on szczyt całego obrzędu. Pokropienie przypomina wszczepienie przez chrzest w życie wieczne, przez okadzenie oddaje się cześć ciału zmarłego, które było świątynią Ducha Świętego. Obydwa te gesty można uważać za symbol pożegnania. Obrzęd ostatniego pożegnania może odbyć się tylko w czasie pogrzebu, czyli w obecności ciała zmarłego.

Czytanie Słowa Bożego

11. W każdym nabożeństwie za zmarłych, zarówno pogrzebowym, jak i w zwykłym, wielką wagę przywiązuje się do czytania słowa Bożego. Ono głosi tajemnicę paschalną, daje nadzieję ponownego spotkania w królestwie Bożym, uczy pełnej szacunku miłości wobec zmarłych oraz zachęca, aby wszyscy dawali świadectwo życia chrześcijańskiego.

Psalmy

12. Ponieważ w liturgii za zmarłych Kościół posługuje się przede wszystkim psalmami, aby wyrazić żałobę i umocnić nadzieję, niech duszpasterze gorliwie się starają przez odpowiednią katechezę prowadzić wiernych swojej wspólnoty do lepszego i głębszego zrozumienia przynajmniej niektórych psalmów używanych w liturgii pogrzebu. Należy się troszczyć, aby pozostałe śpiewy, których wykonanie często jest w obrzędach zalecane ze względów duszpasterskich, wyrażały "serdeczne i żywe umiłowanie Pisma św.²" i ducha liturgii.

Modlitwy

13. Również w modlitwach wspólnota chrześcijańska wyznaje swoją wiarę i wstawia się za dorosłymi zmarłymi, by osiągnęli u Boga to szczęście, które zmarłe dzieci, będące przez chrzest przybranymi dziećmi Bożymi, już osiągnęły. Natomiast za rodziców tych dzieci oraz za krewnych wszystkich zmarłych odmawia się modlitwy, aby w swojej żałobie otrzymali pociechę płynącą z wiary.

Oficjum za zmarłych

14. Tam, gdzie na mocy prawa partykularnego, fundacji lub zwyczaju odmawiało się oficjum za zmarłych czy to w czasie pogrzebu, czy poza nim, można je zachować i odprawić starannie i pobożnie. Ze względu na warunki współczesnego życia i duszpasterstwa można oficjum za zmarłych zastąpić wigilią, czyli nabożeństwem słowa Bożego (nry 26-38).

Nowo wydana księga liturgiczna Obrzędy pogrzebu zawiera obszerne wprowadzenie teologiczno-pastoralne. Duszpasterze powinni starannie przestudiować to wprowadzenie i zastosować w praktyce duszpasterskiej jego postulaty.

Przygotowanie wiernych do udziału liturgii pogrzebu

1. Należyty udział w liturgii pogrzebu trzeba przygotować przez odpowiednią katechezę. W nauczaniu i śpiewach należy podkreślić, że śmierć chrześcijanina, jako przejście z życia doczesnego do wiecznego, jest ukoronowaniem wspólnej drogi z Chrystusem towarzyszącym mu w czasie pielgrzymowania swoimi świętymi sakramentami. Przez chrzest bowiem powstaje nadprzyrodzona więź między Chrystusem i chrześcijaninem. Chrześcijanin umiera tak jak Chrystus i z Nim zmartwychwstaje do nowego życia.

2. Należy wyjaśniać modlitwy, psalmy, czytania i inne teksty liturgii pogrzebowej.

3. Cały człowiek został odkupiony przez Chrystusa i ma mieć udział w życiu wiecznym, dlatego nie mówimy: "módlmy się za duszę N." lecz: "módlmy się za zmarłego N".

4. W ramach katechizacji należy systematycznie uczyć wszystkich śpiewów pogrzebowych, aby wierni je znali i mogli czynnie uczestniczyć w pogrzebach. Można wykorzystać w tym względzie pomoc chórów kościelnych, zespołów śpiewaczych i scholi młodzieżowych. Śpiewy te można wykonywać w czasie nabożeństw za zmarłych, a także w innych okolicznościach.

Dobierając pieśni za zmarłych spoza rytuału pogrzebowego należy pamiętać, że powinny one wyrażać w treści i melodii nadzieję i wiarę w zmartwychwstanie.

Między śmiercią a pogrzebem

5. Liturgia pogrzebu ma ścisły związek z przeżyciami wiernych. Jej celem jest nie tylko modlitwa za zmarłego, lecz także obudzenie wiary i nadziei członków jego rodziny i uczestników pogrzebu.

6. Należy też zorientować się, czy rodzina nie potrzebuje pomocy materialnej. Czasem bowiem długa choroba zużyła wszystkie zasoby i rodzina ma trudności z pokryciem kosztów pogrzebu. W takim wypadku z całą delikatnością należy udzielić pomocy.

7. Niedopuszczalne jest żądanie wysokich opłat na rzecz parafii lub uzależnianie uroczystości obrzędów od wysokości złożonej ofiary. Parafia ma prawo do ofiar ze strony wiernych, ale wysokość tych ofiar powinna zależeć od ich uznania.

8. Przygotowując obrzędy pogrzebu, należy uwzględnić życie zmarłego i okoliczności jego śmierci.

Rytuał przewiduje wiele formuł do wyboru, które zostały oznaczone dużymi literami A, B, C, D. Należy wybierać takie, które najlepiej odpowiadają okolicznościom. Np. w obrzędzie ostatniego pożegnania pierwsza formuła wezwania (A) nadaje się na pogrzeby gorliwych katolików, druga formuła (B) na pogrzeby ludzi, którzy pełnili dzieła miłosierdzia, trzeciej formuły (C) można użyć zawsze, nawet wtedy, gdy możemy się odwoływać tylko do miłosierdzia Bożego.

Podobnie należy dokonać wyboru wśród przewidzianych pieśni i modlitw. Słowa, muszą być zgodne z rzeczywistą sytuacją.

9. Czytania liturgii za zmarłych również powinny być dobrane w związku z życiem i okolicznościami śmierci zmarłego, a także uwzględniać cechy jego duchowości. Zwłaszcza na pogrzebach kapłanów, zakonników i zakonnic należy zwrócić uwagę na cechy duchowości zmarłych oraz rodziny zakonnej, do której należeli.

Na Mszy pogrzebowej należy wygłosić krótką homilię zgodnie z poleceniem rytuału nr 56 s. 52.

10. Po Mszy pogrzebowej odprawianej w obecności ciała zmarłego odbywa się obrzęd ostatniego pożegnania. Obrzęd ten nie oznacza oczyszczenia zmarłego z win lecz wyraża ostatnie pożegnanie, jakie wspólnota wiernych oddaje jednemu ze swoich członków.

11. Jeżeli na Mszy pogrzebowej nie ma ciała zmarłego, w nawie kościoła ustawia się symbol wyrażający wiarę w zmartwychwstanie, np. paschał otoczony lampkami lub kwiatami albo figurę Zmartwychwstałego Chrystusa. Nie stawia się nigdy katafalku z pustą trumną.


Pogrzeb w uroczystości obowiązujące, w niedziele adwentowe, wielkopostne i wielkanocne oraz ostatnie dni Wielkiego Tygodnia

a) Jeżeli pogrzeb ze Mszą św. trzeba odprawić w uroczystość obowiązującą, albo w niedzielę adwentową, wielkopostną lub wielkanocną, należy użyć formularza mszalnego z przypadającej uroczystości lub niedzieli.

b) W Wielki Czwartek i Triduum Paschalne pogrzeb odbywa się jak zwykle ze śpiewem. Zamiast Mszy św. odprawia się liturgię słowa Bożego i obrzęd ostatniego pożegnania. Uczestnikom pogrzebu nie udziela się Komunii św. (Notitiae 11 (1975)288). Od Wielkiego Czwartku wieczorem do Wielkiej Soboty włącznie nie wprowadza się pogrzebu do kościoła, w którym odbywa się adoracja Najświętszego Sakramentu.

 

Obrzędy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich.
Wyd. 2, Katowice 2014, Wprowadzenie teologiczne i pastoralne.